Ein Hanes
O’r merched gad welediad – yn y Parc
Ganwyd perl o fudiad,
A rhain sy’n rhoi arweiniad
Yn glir dros ryddid ein gwlad.
Emrys Jones
Sefydlwyd Merched y Wawr ym 1967 yn y Parc ger y Bala.
Ym mis Rhagfyr 1966 ymwelodd swyddogion Sefydliad y Merched, Meirionnydd, â changen Y Parc am eu bod yn anfodlon fod y gangen wedi anfon erthygl i’r Cymro yn beirniadu Sefydliad y Merched. Y feirniadaeth oedd fod y W.I. yn anfon papurau swyddogol uniaith Saesneg i ganghennau a gynhaliai eu holl weithgareddau drwy gyfrwng y Gymraeg. Cwynai’r erthygl hefyd am nad oedd gair o Gymraeg yn y ‘North Wales Edition’ o gylchgrawn y mudiad hwnnw.
Yn y cyfarfod yn Y Parc eglurwyd i’r aelodau mai mudiad Saesneg oedd y W.I. ac yna awgrymwyd, os nad oeddynt yn fodlon perthyn i fudiad Saesneg, y dylid cau’r gangen a throsglwyddo’r papurau swyddogol i swyddogion y sir. Er nad oedd merched y Parc ar y dechrau wedi bwriadu torri i ffwrdd o’r W.I. teimlent nad oedd ganddyn nhw fawr o ddewis dan yr amgylchiadau heblaw derbyn yr awgrym a gweithredu yn unol â hynny.
Y noson honno penderfynwyd cychwyn cymdeithas newydd i ferched Cymru fyddai’n rhoi lle urddasol i’r Gymraeg. Yn ystod gwanwyn 1967 y bwriad oedd cychwyn ymgyrch yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Y Bala yn Awst, ond cyn hynny rhaid oedd cael ychydig o arian wrth gefn. Yn Ffair Glame yn nhre’r Bala roedd stondin gan ferched Y Parc i godi arian, ac fe holodd y diweddar Meirion Jones, prifathro’r Ysgol Gynradd, beth oedd diben y stondin. Wedi clywed yr hanes, fe gysylltodd yn syth â’r wasg a’r cyfryngau, a gwnaed y bwriad yn gyhoeddus ar Fai 15fed. O fewn wythnos roedd cangen arall o Ferched y Wawr wedi’i sefydlu yn Y Ganllwyd gyda rhyw 34 o aelodau.
Y ddwy gangen arloesol hyn a aeth yn gyfrifol am drefnu Pabell Merched y Wawr ar faes yr Eisteddfod yn Y Bala ac am gynnal cyfarfod cyhoeddus ar y Maes. O ganlyniad uniongyrchol i’r cyfarfod hwnnw, fe gododd llawer iawn o ganghennau ledled Cymru a chyn bo hir fel drefnwyd Pwyllgorau Rhanbarth.
Ym mis Rhagfyr 1967 bu cynhadledd Genedlaethol yn Aberystwyth. Fe dyfodd y Mudiad fel caseg eira, ond nid heb lawer o waith trefnu gan ferched Y Parc.
Y swyddogion cyntaf oedd:
Ysgrifennydd – Zonia Bowen
Llywydd – Gwyneth Evans
Trysorydd – Kitty Edwards
Llywyddion Anrhydeddus y Mudiad:
Gwyneth Evans 1970 – 1992 (m)
Zonia Bowen 1972 – 1975 (ym)
Marged Jones 1995 – 2008 (m)
Sylwen Lloyd Davies 2010 - 2021 (m)
Margarette Hughes - 2023 ymlaen
Trefnyddion y Mudiad:
Mair Elvet Thomas 1982 – 1984
Mererid James 1984 – 1994
Eleri Non Griffiths 1994 – 1998
Tegwen Morris 1999 – Presennol
Yn 1992, cafwyd dathliad arbennig ar achlysur 25 mlynedd Merched y Wawr yn Y Parc. Cafodd Cwilt arbennig ei bwytho gan aelodau Merched y Wawr o dan gyfarwyddyd Joyce Jones. Mae’r cwilt bellach wedi ymgartrefi yn y Ganolfan Genedlaethol yn Aberystwyth. Daeth aelodau o bob cwr o Gymru ynghyd i orymdeithio drwy strydoedd y Bala cyn dadorchuddio plac ar fur Ysgol y Parc i nodi’r dathliad.
Yn 1994 aethpwyd ati i sefydlu Clybiau Gwawr er mwyn denu aelodau ieuanc i’r Mudiad. Sefydlwyd y Clwb Gwawr cyntaf ym Mlaenau Ffestiniog yn y Gogledd ac yng Ngwendraeth yn y De.
Agorwyd Canolfan Genedlaethol Merched y Wawr yn Aberystwyth yn y flwyddyn 2000 ac fe wnaethpwyd baner newydd gan Llinos Roberts o Ranbarth Colwyn sydd i’w gweld yno.
Erbyn heddiw, mae dros 230 o Ganghennau a 40 o Glybiau Gwawr ledled Cymru a thu hwnt gyda dros 6,000 o aelodau yn perthyn i Fudiad Merched y Wawr.
Cyn-lywyddion Cenedlaethol
1968 - 1980
1968 – 1970 – Gwyneth Evans (m. Hydref 1992)
1970 – 1972 – Marged Jones (m. Hydref 2008)
1972 – 1974 – Beti Hughes (m. Awst 1981)
1974 – 1976 – Sioned Penllyn (m. Mehefin 2004)
1974 – 1976 – Eleanor Glyn Thomas (m. Ebrill 2013)
1976 – 1978 – Wendy Richards (m. Mai 1999)
1978 – 1980 – Jennie Eirian Davies (m. Mai 1982)
1980 - 1990
1980 – 1982 – Megan Creunant Davies (m. Chwefror 2005)
1982 – 1984 – Rebecca Powell (m. Ionawr 1993)
1984 – 1986 – Eirlys Peris Davies(m. Medi 2007)
1986 – 1988 – Eirlys Lewis Evans(m Hydref 2010)
1988 – 1990 – Margarette Huws
1990 - 2000
1990 – 1992 – Mair Penri Jones (m. Gorffennaf 2019)
1992 – 1994 – Nan Lewis
1994 – 1996 – Rhianwen Huws Roberts
1996 – 1998 – Valerie James (m. Rhagfyr 2014)
1998 – 2000 – Sylwen Davies (m. Rhagfyr 2021)
2000 - 2010
2000 – 2002 – Catrin Stevens
2002 – 2004 – Gwyneth Morus Jones (m. Rhagfyr 2012)
2004 – 2006 – Glenys Thomas
2006 – 2008 – Mary Price
2008 – 2010 – Esyllt Jones
2010 - 2020
2010 – 2012 – Mererid Jones
2012 – 2014 – Gill Griffiths
2014 – 2016 – Meryl Davies
2016 – 2018 – Sandra Morris Jones (m. Mai 2023)
2018 – 2021 – Meirwen Lloyd
2020 - 2030
2021 – 2023 – Jill Lewis
2023 - 2025 – Geunor Roberts
Cyn-ysgrifenyddion Cenedlaethol
1967 - 1982
1967 – 1970 – Zonia Bowen
1970 – 1973 – Bethan Llewelyn
1973 – 1976 – Mererid James
1976 – 1979 – Enid Jones
1979 – 1982 – Mair Elvet Thomas
1982 - 1997
1982 – 1985 – Rhianwen Huws Roberts
1985 – 1988 – Anwen Hughes
1988 – 1991 – Mary Morris
1991 – 1994 – Nesta Parry Edwards
1994 – 1997 – Olwen Griffiths
1997 - 2014
1997 > – Elinor Davies, Mary Roberts a Morfudd Jones
2006 – Maureen Hughes
2007 – Nerys Williams
2008 – Einir Wyn
2010 – 2014 – Mary Roberts
2014 - 2025
2014 – 2017 – Delyth Fletcher
2017 – 2019 – Haf Roberts
2019 – 2021 – Anne Elis
2021 – 2023 – Haf Roberts
2023 – 2025 – Myfanwy Harper
Cyn-drysoryddion Cenedlaethol
1967 - 1985
1967 – 1974 – Kitty Edwards
1974 – 1977 – Nesta Parry Edwards
1977 – 1979 – Margaret Dyfri Jones
1979 – 1982 – Mary Lloyd Griffiths
1982 – 1985 – Beryl Vaughan
1985 - 2002
1985 – 1988 – Margaret Roberts
1988 – 1991 – Eirlys Phillips
1991 – 1992 – Eryl Jones
1992 – 1995 – Diane Roberts
1995 – 2002 – Eirlys Phillips
2002 - 2023
2002 – 2006 – Elinor Davies
2006 > – Elfair Jones a Mora Barton
2008 – 2015 – Elinor Davies
2015 – 2018 – Gwyneth Griffiths
2018 – 2023 – Nesta Rees
2023 - 2025
2023 – 2025 – Elinor Davies
Cyn Olygyddion Y Wawr
1968 - 2001
1968 – 1974 – Zonia Bowen
1976 – 1983 – Alwena Williams
1983 – 1993 – Glenys Jones
1990 – 1993 – Rebecca Powell
1993 – 2001 – Mair Edwards
2001 - 2014
2001 – 2004 – Janet Evans
2005 – 2007 – Nesta Parry Edwards
2007 – Lowri Rees (Rhifyn arbennig)
2008 – 2011 – Catrin Stevens
2011 – 2014 – Rhiannon Parry
2014 - 2025
2014 – 2017 – Wendy Lloyd Jones
2017 – Catrin Stevens (Rhifyn arbennig)
2018 – Elin Llwyd Morgan, Catrin Stevens a Sian Lewis
2018 – 2022 – Elin Angharad
2023 ymlaen – Angharad Rhys